Kultura Ziem Wschodnich czasów przedokupacyjnych zyskuje nową dokumentację. Oto Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą w Ministerstwie Kultury i Sztuki od paru lat wydaje dwie serie opracowań: Seria A: Straty Kultury Polskiej oraz Seria B: Wspólne Dziedzictwo. Ta druga dotyczy Ziem Wschodnich, co nie znaczy, iż ziemie te nie są uwzględniane w serii pierwszej. W serii B ukazało się dotąd osiem książek, z czego cztery wzbudziły nasze szczególne zainteresowanie, ponieważ dotyczą w całości lub w części Małopolski Wschodniej. Pierwszy z tych tomów, opasła, prawie 800-stronicowa księga – to Biblioteki na Wschodnich Ziemiach II Rzeczypospolitej. Informator (Poznań 1998), opracowana pod redakcją naukową Barbary Bieńkowskiej. Książka dotyczy całych Ziem Wschodnich z Wilnem i Lwowem na czele wraz z setkami miast, miasteczek, wsi i dworów oraz obejmuje wszelkie rodzaje księgozbiorów, łącznie z prywatnymi. Zwróćmy jednak uwagę, że w tym ostatnim zakresie wykaz nie może być, rzecz prosta, kompletny – zestawienie bibliotek domowych jest po półwieczu fizycznie niemożliwe. Przykładem niech będzie prywatna kolekcja dziadka piszącego niniejsze omówienie, na pewno większa od wielu spośród wymienionych, o tematyce leśniczej i ogólnokulturalnej. Po wywiezieniu dziadków do Kazachstanu w kwietniu 1940 r., mieszkający w ich domu Rosjanie i Ukraińcy urządzili sobie kąpiel, paląc w piecu łazienkowym książkami dziadka. Z biblioteki tej pozostała mi przypadkowo jedna jedyna książka: bpa Bandurskiego Jadwiga Święta Królowa na polskim tronie, którą sobie od dziadzia na krótko przedtem wypożyczyłem. Habent sua fata libelli... Takich niewielkich i nieznanych księgozbiorów było chyba bardzo wiele, większość zapewne tam została, niektóre w całości lub w części przyjechały wraz z wysiedleńcami (takich również znam kilka). Trudno wszakże mieć pretensje do autorów, że śladów po nich nie odnaleźli.

Autorka analizuje przyczyny powstania eugeniki jako dziedziny myśli i czynu, zmierzającej już w starożytności greckiej do doskonalenia natury ludzkiej oraz powody, dla których w czasach nowożytnych, a zwłaszcza w XIX w., uzyskała niebywały rozwój oraz światowy sukces. Dobitnie wskazuje na jej rolę w kształtowaniu totalitaryzmu niemieckiego - nazizmu. W pełnej rozmachu książce prezentuje wiele nieznanych źródeł i zadziwiających zjawisk. Pisze też o eugenice polskiej i żydowskiej oraz paradoksach, w które zostały one uwikłane. Ponadto, dociekając istoty niemieckiego totalitaryzmu, autorka na kanwie rozważań nad eugeniką wyprowadza interesujące implikacje społecznopolityczne oraz antropologiczne, związane m.in. z faktem, że niemiecki totalitaryzm dążył - jak każdy inny system totalitarny - do stworzenia człowieka nowego typu, a w rzeczywistości człowieka "totalnie dyspozycyjnego", oddanego bez reszty wodzowi, a to znaczy także pozbawionego własnej osobowości.